Ιστορικό
Η ιστορική αφετηρία της Άρτας χάνεται στα βάθη των αιώνων. Απ' τα ομηρικά ακόμη χρόνια ο τόπος αυτός κατοικούνταν στα πεδινά από Δρύοπες και στα ορεινά απ' τους τραχείς Αθαμάνες. Στη θέση της σημερινής κάτω πόλης υπήρχε συνοικισμός με το όνομα Αμβρακία. Μετά το συστηματικό αποικισμό που έκαναν οι Κορίνθιοι στην Αμβρακία το 625 π.Χ., η πόλη γρήγορα αναδείχθηκε σε σπουδαίο εμπορικό διοικητικό και πολιτιστικό κέντρο. Τα αξιόλογα ευρήματα μαρτυρούν γι' αυτή της την ακμή: (Αρχαϊκός ναός του Απόλλωνα, λείψανα αρχαίου τείχους, η "ιερά οδός" με τους ταφικούς περιβόλους της, κτερίσματα τάφων κτλ).
Στο απώγειο της δόξας της η Αμβρακία φτάνει κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, όταν ο βασιλιάς των Μολοσσών Πύρρος, την έκανε πρωτεύουσα του κράτους του το 295 π.Χ. στολίζοντας την με πλήθος γλυπτών και οικοδομημάτων όπως αναφέρουν οι πηγές. Αντιπροσωπευτικά δείγματα του πολιτισμού της αυτά τα χρόνια, αποτελούν, το μικρό θέατρο και τα βάθρα της γέφυρας, όπου πάνω τους στήθηκε αργότερα το θρυλικό γεφύρι. Το 189 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την πόλη και τη λεηλάτησαν. Η Αμβρακία ερημώθηκε, αφού οι κάτοικοι της υποχρεώθηκαν να επανδρώσουν τη νέα πόλη που ίδρυσαν οι Ρωμαίοι, τη Νικόπολη. Ξεχάστηκε ακόμη και τ' όνομα της. Για τους ξένους άποικους της Νικόπολης ήταν η χώρα του Αράχθου, η Αράχθεια > Αρτα, ή η Arta = οχυρωμένη τοποθεσία. Έτσι, όταν αιώνες αργότερα καταστράφηκε η Νικόπολη απ' τους Βούλγαρους, η πόλη ξαναφαίνεται στο προσκήνιο με το καινούργιο της πλέον όνομα, αλλά και με ένα εντελώς καινούργιο πρόσωπο: έχουμε τη γέννηση της Βυζαντινής Άρτας, η οποία σε λίγο θα αναλάβει να διαδραματίσει το σημαντικότερο ρόλο της ιστορικής της πορείας: Να γίνει ο προμαχώνας του Ελληνισμού κατά της λατινοκρατίας και του Σλαβισμού.
Ωστόσο η ιστορία της Βυζαντινής Άρτας αρχίζει κυρίως απ' το 1204, χρονιά που η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια "των ευσεβών ληστών της δύσεως" κατά τον ιστορικό Ι. Ρωμανό, δηλαδή των σταυροφόρων της 4ης σταυροφορίας. Τότε αποφασίστηκε η Ήπειρος να περιέλθει στους Βενετσιάνους, αλλά ο δραστήριος διοικητής του θέματος της Πελοποννήσου Μιχαήλ Άγγελος Κομνηνός Δούκας (εξάδελφος των Κομνηνών αυτοκρατόρων Ισαακίου και Αλεξίου Γ') έσπευσε και σε πολύ λίγο χρόνο έγινε κυρίαρχος όλης της Β.Δ. Ελλάδας. Έτσι δημιουργήθηκε το Δεσποτάτο 1 ή κράτος της Ηπείρου που εκτεινόταν απ' το Δυρράχιο ως τη Ναύπακτο και κατά καιρούς περιέλαβε τμήματα της Θεσσαλίας και τα περισσότερα απ' τα Εφτάνησα. Πρωτεύουσα του νέου κράτους, η Άρτα. Πρόκειται για κράτος ελληνικότατο με σφρίγος και δυναμισμό, στοιχεία που δικαιολογούν το χαρακτηρισμό του ως κυματοθραύστη της Ελλάδας και της Ορθοδοξίας στις αρπακτικές βλέψεις ποικίλων κατά καιρούς ξένων επιδρομέων, αλλά και του παπισμού.
Ο ιδρυτής του κράτους Μιχαήλ, άνθρωπος με οργανωτικές και διοικητικές αρετές, φρόντισε να στεριώσει την αρχή του και να επεκτείνει την κυριαρχία του. Γι' αυτούς τους σκοπούς έφτιαξε στρατό αφοσιωμένο με τον οποίο εμπόδισε τους Ενετούς να εγκατασταθούν στα παράλια και κατέλαβε την Κέρκυρα, δεν πρόλαβε όμως να επεκταθεί προς το νότο, γιατί δολοφονήθηκε το 1215 από κάποιον υπηρέτη του. Τον διαδέχτηκε ο ετεροθαλής αδελφός του Θεόδωρος ως επίτροπος του ανήλικου διαδόχου, Μιχαήλ επίσης. Η υπέρμετρη φιλοδοξία και αρχομανία έσπρωξε τον Θεόδωρο σε επεκτατικές επιχειρήσεις και έφτασε μέχρι τον Εύξεινο, νικώντας Φράγκους, Αλβανούς, Σέρβους, Βούλγαρους και Λομβαρδούς. Επιστέγασμα αυτού του πολεμικού του θριάμβου υπήρξε η διάλυση του λατινικού Βασιλείου της Θεσσαλονίκης και η ίδρυση της Ελληνικής Αυτοκρατορίας της Θεσσαλονίκης το 1227, ενώ στα δυτικά η Άρτα εξακολουθούσε να παραμένει πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, με κυβερνήτη τον υπερσέβαστο δούκα Ευθύμιο. Πάνω όμως που φάνηκε ότι ο Θεόδωρος θα απελευθέρωνε και την Πόλη, νικήθηκε το 1230 απ' τους Βούλγαρους, οι οποίοι τον έπιασαν αιχμάλωτο και αργότερα τον τύφλωσαν. Ο αδερφός του Θεόδωρου Μανουήλ κατόρθωσε με διπλωματικό τρόπο να σταματήσει στη Θεσσαλία την κάθοδο των Βουλγάρων και να αναγνωριστεί ως νέος αυτοκράτορας της Θεσσαλονίκης.
Στο μεταξύ ενηλικιώθηκε ο νόμιμος διάδοχος του θρόνου Μιχαήλ Β' - του οποίου τα δικαιώματα καταπάτησε ο Θεόδωρος - και κατέφυγε ως αυτοεξόριστος στους Φράγκους ηγεμόνες που κατείχαν τότε το Βυζάντιο, για να εξασφαλίσει την υποστήριξη τους στη διεκδίκηση της εξουσίας. Το 1230 περνώντας απ'τα Σέρβια Κοζάνης γνώρισε και νυμφεύθηκε την κόρη του σεβαστοκράτορα - διοικητή Μακεδονίας και Θεσσαλίας - Ιω. Πετραλείφα, τη Θεοδώρα τη μετέπειτα Αγία, και επέστρεψε στην Άρτα, όπου με την ομόθυμη συμπαράσταση λαού και φεουδαρχών ανακηρύχθηκε δεσπότης του Δεσποτάτου το 1231. Με το Μιχαήλ Β' μια νέα περίοδος αρχίζει για το Δεσποτάτο, περίοδος ταραχώδης αλλά και δημιουργική, αν κρίνουμε από τα αξιόλογα μνημεία που έγιναν τότε και τα οποία ακόμη και σήμερα προκαλούν το θαυμασμό. Στρατηγικό λάθος του Μιχαήλ Β' θεωρείται η ρήξη του με τον αυτοκράτορα της Νίκαιας, γεγονός που του στοίχισε σημαντικά εδάφη της επικράτειας του. Στα δυτικά επίσης έχασε την Κέρκυρα και την Αυλώνα απ' το βασιλιά των δύο Σικελιών Κάρολο τον Ανδεγαυικό και το Δεσποτάτο συρρικνώθηκε ακόμη περισσότερο. Λίγο πριν το θάνατο του μοίρασε την επικράτεια του στους δύο του γιους: Στο Νικηφόρο έδωσε την Ήπειρο και την Αιτωλοακαρνανία, ενώ στο νόθο γιο του τον σεβαστοκράτορα Ιωάννη έδωσε τη Θεσσαλία και Α. Στερεά Ελλάδα με πρωτεύουσα τις Νέες Πάτρες (Υπάτη). Έτσι το 1271 που πέθανε ο Μιχαήλ Β' άφησε "κληρονομιά" στο γιο του Νικηφόρο Α' ανοιχτές πληγές από ανατολή και δύση, τις οποίες ούτε ο Νικηφόρος μπόρεσε να κλείσει, παρά τις έντονες προσπάθειες - διπλωματικές κυρίως - που κατέβαλλε ως το θάνατο του, το 1296. Τον διαδέχθηκε ο ανήλικος γιος του Θωμάς που τον επιτρόπευε η μητέρα του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή. Η αποκατάσταση καλών σχέσεων της Άννας με την Κωνσταντινούπολη την έφερε σε ρήξη με τους Ανδεγαυούς της δύσης, του οποίους και νίκησε. Λίγο αργότερα (το 1318) ο Θωμάς δολοφονήθηκε απ' τον ανεψιό του Ιταλό κόμη της Κεφαλονιάς Νικόλαο Orsini, ο οποίος πήρε και το θρόνο.
Έτσι άδοξα έκλεισε η πρώτη περίοδος του Δεσποτάτου της Ηπείρου, η περίοδος της Ελληνικής δυναστείας των Κομνηνοδουκάδων, που βασίλεψε συνολικά 114 χρόνια. Ακολουθεί περίοδος συνεχούς εναλλαγής ξένων ηγεμόνων (με μικρές ελληνικές αναλαμπές) που ωστόσο πρέπει να τους αναγνωρίσουμε ότι σεβάστηκαν τα δικαιώματα και τις παραδόσεις των υπηκόων τους. Παρ' όλα αυτά το κράτος έχασε την παλιά του αίγλη και από τότε αρχίζει η παρακμή του, πράγμα που προδικάζει και την τελική του διάλυση. Ο Νικόλαος Orsini δολοφονήθηκε το 1323 απ' τον αδερφό του Ιωάννη Β' που κυβέρνησε ως "δούλος του αυτοκράτορα", αναγνωρίζοντας έτσι την επικυριαρχία της Κωνσταντινούπολης. για να φαντάζει μάλιστα ως γνήσιος διάδοχος των κομνηνοδουκάδων, ασπάσθηκε την ορθοδοξία, σφετερίσθηκε τα ονόματα Άγγελος, Κομνηνός και Δούκας και νυμφεύτηκε κάποια άλλη Άννα Παλαιολογίνα, κόρη βυζαντινού αξιωματούχου. Η Άννα τον δολοφόνησε το 1337 κι ανέβασε στο θρόνο τον ανήλικο γιο της Νικηφόρο Β' Ορσίνι ή Άγγελο Κομνηνό, στην ουσία όμως διοικούσε η ίδια ως αντιβασίλισσα. Αυτά τα γεγονότα και κάποιες άστοχες διπλωματικές ενέργειες της Άννας αποδυνάμωσαν τη διοίκηση, οπότε βρήκε την ευκαιρία ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ανδρόνικος Γ' Παλαιολόγος να προσαρτήσει το Δεσποτάτο στην αυτοκρατορία, διορίζοντας κυβερνήτη στην Άρτα τον πρωτοστράτορα (στρατηγό) Θεόδωρο Συναδηνό, το 1338, κι αργότερα, το 1340, τον Ιωάννη Άγγελο τον Πιγκέρνη.
Θα νόμιζε κανείς πως εδώ τελειώνει η ιστορία του Δεσποτάτου, όμως όχι. Στην ταραχώδη περίοδο που ακολουθεί, το βρίσκουμε να αγωνίζεται ακροβατώντας να κρατηθεί μακριά απ' την πνιγηρή επικυριαρχία του Βυζαντίου και απ' τις αρπακτικές βλέψεις ποικιλώνυμων αλλοεθνών επιδρομέων. Η Ήπειρος γίνεται θέατρο πολεμικών συγκρούσεων - εμφυλίων πολλές φορές με το ομόδοξο Βυζάντιο - αρχίζει δε να αποδυναμώνεται ο ρόλος της Άρτας ως διοικητικού κέντρου, γιατί επισκιάζεται απ' τα Γιάννενα που όλο και πιο πολύ προβάλλουν τώρα στο προσκήνιο της ιστορίας. Οι δυο "φυσικοί" κληρονόμοι του θρόνου του Δεσποτάτου, η Άννα Παλαιολογίνα - η Δέσποινα της Ηπείρου- για 2 χρόνια (1341 και 1342), και ο γιος της Νικηφόρος Β' Orsini ή Άγγελος Κομνηνός, για 18 περίπου χρόνια εναλλάσσονται - σχεδόν πάντα όχι ομαλά - στην εξουσία με βυζαντινούς και ξένους ηγεμόνες. Το 1342 το Δεσποτάτο καταλαμβάνεται απ' το βυζαντινό διοικητή της Θεσσαλίας Ιωάννη Άγγελο τον Πιγκέρνη (πρώην διοικητή της Άρτας) και αποτελεί με τη Θεσσαλία μια επικράτεια, μέχρι το 1347. Και ενώ η κατάσταση του κράτους είναι τόσο ρευστή, νέος εχθρός αναφαίνεται απ' το βορρά, που έμελλε να κατευθύνει τις τύχες του Δεσποτάτου για περισσότερο από μισό αιώνα: Είναι ο τσάρος των Σέρβων Στέφανος Δουσάν που έκανε επιδρομές στο νότο και κατέλαβε το 1349 όλη τη Β.Δ. Ελλάδα και τη Θεσσαλία, πήρε την προσωνυμία "Δεσπότης της Άρτας και Κόμης της Θεσσαλίας" τοποθέτησε δε τον ετεροθαλή αδερφό του Συμεών Ουρώς ή Ούρεση -που αυτοαποκαλούνταν και Παλαιολόγος - ως διοικητή της Ηπείρου με έδρα την Άρτα, δίνοντας του και τον τίτλο του Δεσπότη. Μετά το θάνατο του Δουσάν βρήκε την ευκαιρία ο Νικηφόρος Β' που υπηρετούσε ως διοικητής στη Θράκη, κινήθηκε γρήγορα και ανακατέλαβε2 την πατρική κληρονομιά στην Ήπειρο το 1356, αλλά μετά από λίγο (το 1359) σκοτώθηκε σε πόλεμο κατά των Αλβανών. Αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν το ουσιαστικό τέλος του Δεσποτάτου, αφού στο εξής ξενοκρατείται πλήρως. Οι Σέρβοι έκαναν έδρα τους τα Τρίκαλα και χώρισαν το Δεσποτάτο σε 2 τμήματα: στο Δεσποτάτο Ιωαννίνων με δεσπότη το Θωμά Πρελιούμποβιτς και στο Δεσποτάτο της Άρτας, όπου ο Ουρώς έστειλε ως διοικητές τους συμμάχους του Αλβανούς φυλάρχους Πέτρο Λόσα (1359 - 1374) και Γκίνο Μπουά Σπάτα (1374 - 1392) στη συνέχεια δε τους Μουρίκη Σπάτα(1399 - 1414) και Γιακούμπ Σπάτα (1414 - 1416). Οι Αλβανοί κυβέρνησαν 57 χρόνια (1359 - 1416) με διακοπή ενός έτους - του 1399 - που διοικητής ήταν ο Σερβαλβανός Μπογκόης. (Οι πηγές αναφέρουν ότι στην περίοδο της σερβοκρατίας, και συγκεκριμένα το 1361, εκδηλώθηκε στην Άρτα τεράστια πυρκαγιά - οφειλόμενη σε εμπρησμό - που αποτέφρωσε μεγάλο μέρος της πόλης και τα καλύτερα δημόσια κτίρια της).
Στις αρχές του 15ου αιώνα εμφανίζονται απειλητικοί οι Τούρκοι οι οποίοι φτάνουν ως τα νότια της Αλβανίας. Ωστόσο οι εξελίξεις ήρθαν απ' τη δύση: Ο Ιταλός δούκας της Λευκάδας Κάρολος A' Tocco έκανε επιδρομές στην Ήπειρο, έδιωξε τους Αλβανούς και επανένωσε τα 2 τμήματα του Δεσποτάτου κάνοντας έδρα του τα Γιάννενα, στην Άρτα δε έστειλε ως διοικητή τον αδελφό του Λεονάρδο Tocco (1416 - 1419) και μετά τον Ματθαίο Λανδόλφο (1419 - 1429). Ο ανεψιός του Καρόλου Α' ο Κάρολος Β' Tocco που τον διαδέχτηκε, έκανε και πάλι πρωτεύουσα του Δεσποτάτου την Άρτα, μετά την κατάληψη των Ιωαννίνων απ' τους Τούρκους το 1430.
Οι προσωπικές διενέξεις των Tocco προλείαναν το έδαφος για την εύκολη επικράτηση των Τούρκων. έτσι το 1449 (στις 24 Μαρτίου) καταλήφθηκε η Άρτα, γεγονός που σήμανε και το τυπικό πια τέλος της πολυκύμαντης ιστορίας του ιδιότυπου όσο και ισχυρού Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Ο Ηπειρώτης για δυόμισι αιώνες στάθηκε όρθιος ανάμεσα στις συμπληγάδες της Ανατολής και της Δύσης παλεύοντας να διατηρήσει την εθνική και πολιτιστική του ταυτότητα, πράγμα που πέτυχε σε μεγάλο βαθμό. Παίρνοντας ό,τι θετικό υπήρχε απ' τις δύο πλευρές, το ενσωμάτωσε στον πολιτιστικό του κορμό μ' ένα αρμονικό συνταίριασμα, που το βρίσκουμε αποτυπωμένο σε πολλά απ' τα σωσμένα μνημεία εκείνης της εποχής. Το Δεσποτάτο στη σχετικά σύντομη ζωή του και παρά την κοινωνικοπολιτική αστάθεια και τις ποικίλες αντιξοότητες, κατόρθωσε - κυρίως κατά την πρώτη του περίοδο - να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις εκείνες που θα κρατούσαν την Ήπειρο εθνικά ζωντανή μέσα στην μακραίωνη τουρκική "νύχτα" που ακολούθησε, όπως και την κράτησαν.
Πράγματι η Άρτα της τουρκοκρατίας δεν είναι η ταπεινωμένη απ' τον κατακτητή ραγιαδοχώρα που θρηνεί μοιρολατρικά τη δυστυχία της. Απ' ό,λτι δείχνουν τα ιστορικά της εύσημα, η γη της έγινε μήτρα αγωνιστών και μαρτύρων, ανθρώπων υπερήφανων που ξέρουν να φτιάχνουν τη μοίρα τους. Είναι η Άρτα του Σκουφά, του Καραϊσκάκη, του Μακρυγιάννη, των Μποτσαραίων, των Μπακολαίων, των Κουτελιδαίων, η Άρτα του φωτιστή των Ρώσων Αγίου Μαξίμου του Γραικού, του νεομάρτυρα Αγίου Ζαχαρίου, των αδελφών Οσίων Θεοχάρη και Αποστόλου, του Αγίου Παρθενίου Βελεντζικού και του Οσίου Ονούφριου Κορωνησίας. Είναι η Άρτα των ηρώων και των Αγίων. Τα ματωμένα χώματα του Σέλτσου, του Πέτα, του Κομμένου, έγιναν τα εθνικά θυσιαστήρια για την τιμή και την αξιοπρέπεια. Είναι η Άρτα της μεγάλης προσφοράς και, δυστυχώς, της μικρής απολαβής... Της αξίζει ο σεβασμός μας και ασφαλώς η περισσότερη, πολύ περισσότερη, ευγνωμοσύνη μας...
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΕΣΠΟΤΩΝ ΚΑΙ ΗΓΕΜΟΝΩΝ ΤΟΥ ΔΕΣΠΟΤΑΤΟΥ ΜΕ ΕΔΡΑ ΤΗΝ ΑΡΤΑ
Α Περίοδος Ελληνική Δυναστεία
1. ΜΙΧΑΗΛ Α' ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΔΟΥΚΑΣ (1205-1215) Ιδρυτής του κράτους χωρίς τον τίτλο του Δεσπότη.
2. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ (1215-1230) (Από το 1215-1227 ως Δεσπότης της Άρτας και από το 1227-1230 ως αυτοκράτορας Θεσ/νίκης).
3. ΕΥΘΥΜΙΟΣ Δούκας της Άρτας (1227-1231), όταν ο Θεόδωρος και αργότερα ο Μανουήλ Άγγελος Κομνηνός είχαν έδρα τους τη Θεσσαλονίκη.
4. ΜΙΧΑΗΛ Β. ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΔΟΥΚΑΣ (1231-1271).
5. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Α' ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΔΟΥΚΑΣ (1271-1296).
6. ΑΝΝΑ ΠΑΛΑΙΟΛΟΠΝΑ ΚΑΝΤΑΚΟΥΖΗΝΗ (Βασιλομήτωρ) (1296-1317) ΘΩΜΑΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΔΟΥΚΑΣ (1296-1318).
Β Περίοδος Λατινοκρατία και Βυζαντινή επικυριαρχία
7. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ORSINI (Ιταλός) (1318-323).
8. ΙΩΑΝΝΗΣ Β' ORSINI (Ιταλός) (1323-1336/7).
9. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Β' ORSINI ή ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ (1336/37-1338).
10. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΥΝΑΔΗΝΟΣ (Βυζαντινός διοικητής 1338-1340).
11. ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ Ο ΠΙΓΚΕΡΝΗΣ (Βυζαντινός διοικητής 1340-
1341).
12. ΑΝΝΑ ΠΑΛΑΙΟΛΟΠΝΑ (Χήρα του Ιωάννη Β' Orsini 1341-1342).
13.Υπαγωγή του Δεσποτάτου στην επικράτεια του Βυζαντινού διοικητή της Θεσσαλίας ΙΩΑΝΝΗ ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΟΥ ΠΙΓΚΕΡΝΗ (1342-1347).
Γ Περίοδος Ξενοκρατία Σερβοκρατία και Λατινοκρατία
14. ΣΥΜΕΩΝ ΟΥΡΩΣ ή ΟΥΡΕΣΗΣ (ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ) Σέρβος (1347-1356) Δεσπότης.
15. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Β' ORSINI ή ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ (1356-1359) Δεσπότης.
16. ΠΕΤΡΟΣ ΛΟΣΑ (1359-1374) Αλβανός διοικητής της Αρτας.
17. ΓΚΙΝΟΣ (ΙΩΑΝΝΗΣ) ΜΠΟΥΑ ΣΠΑΤΑ (Αλβανός, 1374-1399).
18. ΣΓΟΥΡΟΣ ΜΠΟΥΑ ΣΠΑΤΑ (Αλβανός 1399).
19. ΜΠΟΓΚΟΗΣ (Σερβαλβανός 1399).
20. ΜΟΥΡΙΚΗΣ (ΜΑΥΡΙΚΙΟΣ) ΣΠΑΤΑ (Αλβανός, 1399-1414).
21. ΠΑΚΟΥΜΠ ΣΠΑΤΑ (Αλβανός, 1414-1416).
22.ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ TOCCO (Ιταλός διοικητής, 1416-1419).
23. ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΛΑΝΔΟΛΦΟΣ (Ιταλός δοικητής, 1419-1429) (Οι Λεονάρδος Tocco και Ματθαίος Λανδόλφος ήταν διοικητές Αρτας όταν Δεσπότης του Δεσποτάτου ήταν ο ΚΑΡΟΛΟΣ Α' TOCCO με έδρα τα Γιάννενα).
24.ΚΑΡΟΛΟΣ Β' TOCCO (Ιταλός, 1429-1448) Δεσπότης.
25.ΡΑΜΟΝΔΙΝΑ (Χήρα Καρόλου Β' ΤΟΚΚΟ) ως επίτροπος του ανήλικου διαδόχου Λεονάρδου Γ' 1448-1449.
26. ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ (Στις 24 Μαρτίου 1449 ο ΦΑΙΚ ΠΑΣΑΣ κατέλαβε την Άρτα).